Farerskie kadry

Blog o Wyspach Owczych

Kategoria: Mykines (Page 1 of 4)

Fróðskapur znaczy wiedza

Internetowe archiwum wydawnictwa naukowego Fróðskapur Uniwersytetu Wysp Owczych jest istną kopalnią faktów i ciekawostek o archipelagu. Na ponad dwudziestu tysiącach stron spisanych po farersku, angielsku i duńsku naukowych opracowań i książek znajdziemy chyba każdy aspekt farerskiej rzeczywistości.

Czytaj dalej

Historia lotu FI704

Farerskie lotnisko Vága Floghavn należy do jednych z najniebezpieczniejszych na świecie. Otaczające je wysokie szczyty, mgła i niska podstawa chmur, niewybaczająca najmniejszych błędów atlantycka pogoda stawiają niemałe wyzwanie pilotom maszyn lądujących na mierzącym 1799 metrów pasie. Kronika awiacji na Wyspach Owczych naznaczona jest kilkoma tragicznymi wydarzeniami.

Czytaj dalej

Bygdir í Føroyum, czyli statystycznie i lingwistycznie o farerskich osadach

Żółte drogowskazy były moim pierwszym kontaktem z językiem farerskim i uroczą gromadką spod znaków ð, ø i á.. Pamiętam swoje wczesne lingwistyczne „odkrycia” związane z tym w jaki sposób – a przede wszystkim: dlaczego właśnie tak – dekodować nazwy takie jak Eiði czy Tjørnuvík oraz celownikiem (dativ) upraszczającym wymowę nazw osad Sandavágur i Kollafjørður. Dziś czeka nas lingwistyczno-historyczno-statystyczna wyprawa po farerskich osadach, miasteczkach i przysiółkach.

Wesołe stadko ð znalazło schronienie gdzieś między tunelami na Borðoy. W drodze na Viðoy.

Według Færeyinga saga pierwszym farerskim osadnikiem był Grimur Kamban, który w roku 800 dotarł do miejsca, gdzie obecnie znajduje się osada Funningur (finna – znaleźć, fundur – znalezisko). Jego imię wskazuje na celtyckie pochodzenie osadnika. Mógł to być także ochrzczony na wyspach brytyjskich Norweg. Inne źródła jako pierwszych osadników na Farojach, blisko 200 lat wcześniej, upatrują w irlandzkich mnichach, których późniejsi wikińscy przybysze ochrzcili mianem papar.

Eiði. Aje!

Kategoria „Bygdir í Føroyum” (Osady na Wyspach Owczych) na farerskiej Wikipedii zawiera sto dwadzieścia siedem artykułów. Angielska Wikipedia na swojej liście wymienia sto dwadzieścia trzy farerskie osady. Z kolei w zestawieniu Farerskiego Urzędu Statystycznego pojawia ich sto dwadzieścia, z czego cztery uznane są oficjalnie za opuszczone, a kilka posiada tylko po jednym mieszkańcu (Depil i Nesvík). Natomiast całe Koltur to królestwo Bjørna Paturssona. Jakby tego zamieszania było zbyt mało, na farerskiej mapie znajdziemy po dwie osady Nes i Syðradalur. A także kilka nazewniczych celtyckich śladów.

Mój nazewniczy faworyt. Æðuvík – zatoka (vík) edredona (æða). 

Jak podaje legenda, Wyspy Owcze zasiedlili Norwegowie płynący w kierunku Islandii. A konkretnie ci z nich, którzy zapadli na chorobę morską i zostali pozostawieni przez swoich współziomków na kawałku lądu, który pojawił się ni stąd ni zowąd na horyzoncie pośrodku oceanu. Farerczycy, z właściwym sobie dystansem, opisują więc siebie jako potomków słabszych wikingów wymieszanych z grupką irlandzkich mnichów. Swoją ojczyznę nazywają zaś pieszczotliwe klettarnir – kamienie.

Północne Eysturoy. Gdzieś między Gjógv a Funningur.

Znaczna część farerskich osad nazwę zawdzięcza swojemu położeniu. Stąd aż osiemnaście z nich posiada końcówkę –vík (zatoczka) – Elduvík, Haldórsvík, Hattarvík, Hoyvík, Hósvík, Húsavík, Hvalvík, Klaksvík, Kvívík, Leirvík, Nesvík, Rituvík, Runavík, Sandvík, Skálavík, Tjørnuvík, Æðuvík oraz Øravik. Kolejnych dziewięć znajduje się na przylądkach i cyplach (-nes) – Hvítanes, Morskranes, Nes (na Suðuroy i Eysturoy), Saltnes, Skarvanes, Skipanes, Streymnes i Trøllanes. Celowo pomijam Mykines, której nazwa ma nieco inną genezę.

Na opłotkach Tórshavn. Jedna z dziesięciu „przylądkowych” (nes) farerskich osad. Hvítanes – biały (nawiązanie do morskich fal rozbijających się o brzeg) przylądek.

Nazwy siedmiu osad związane są z dolinami (-dalur) – Dalur, Gásadalur, Mikladalur, Mjørkadalur, Norðradalur, Syðradalur (po jednej na Streymoy i Kalsoy), a kolejnych sześciu z fiordami (-fjørður) – Árnafjørður, Fuglafjørður, Funningsfjørður, Kollafjørður, Oyndarfjørður i Søldarfjørður. Nazewniczą statystykę zamykają zatoki (-vágur, rozleglejsze niż wąskie fiordy) – Miðvágur, Sandavágur, Sørvágur, Trongisvágur, Vágur oraz przesmyki (-eiði) – Eiði, Lambareiði, Undir Gøtueiði oraz Viðareiði.

Gjógv. Zalany wodą wąwóz osłaniający przystań, który dał nazwę osadzie.

Farerską stolicą jest Port Thora (Tórshavn = Tór + havn, isl. Þórshöfn). Na północny Eysturoy znajdziemy Wąwóz (Gjógv), a nieco bardziej na południe Ścieżkę (Gøta) oraz staronordyckie Pastwisko Dla Owiec (Lamba). Sprawne oko wypatrzy na mapie Kościół (Kirkja), Kościelną Farmę (Kirkjubøur), Kawałek Lądu (Stykkið), Farmę (Bøur), Plażę (Sandur z jedynymi na Farojach wydmami), Długą Plażę (Langasandur), Piaszczystą Zatokę (Sandavágur), Zatokę Edredona (Æðuvík), Punkt (Depil), Wybrzeże (Strendur) oraz Pysk (Múli).

Koltur (źrebak), na której mieszka tylko jedna osoba. Jedna z kilku osad, które nazwę biorą od wyspy (-oy), na której się znajdują. Do tego grona należą także Kunoy, Nólsoy, Skúgvoy, Svínoy, Mykines, Hestur (koń, sąsiad Koltur) i Stóra Dímun.

Przez wiele lat na Koltur mieszkały tylko dwie rodziny, które nie utrzymywały ze sobą żadnych kontaktów. Nikt nie znał przyczyny tego milczącego konfliktu. Włączając w to członków dwóch kolturskich familij.

Trøllanes, czyli Przylądek Trolów. Trole miały co roku odwiedzać tę osadę w Noc Trzech Króli. Do czasu, gdy pewna staruszka, która nie miała sił uciec z resztą mieszkańców przez góry do sąsiedniego Mikladalur, ze strachu schowała się pod stół. Ale to temat na inną notkę.

Wydawca elektronicznej mapy Wysp dostępnej pod kortal.fo chwali się, że posiada w swej bazie około piętnaście tysięcy nazw miejsc (staðarnøvn): od malutkich szkierów, skalnych załomów, rozpadlisk, stawów, jezior po potężne wzgórza i doliny. Wiszącą za moim plecami mapę Wysp Owczych w skali 1:100 000 wydawca uzupełnił o praktyczny indeks. Spisane drobnym maczkiem farerskie nazwy miejsc zajmują siedem półmetrowych kolumn (na oko – jedną szóstą powierzchni całej mapy).

Mywaje wita mnie. I was.

Gdyby tak wziąć długą miarę krawiecką i rozciągnąć ją między farerskimi skrajnymi punktami, zdjęlibyśmy z Farojów następujące miary – 110 km między Viðareiði a Akrabergiem oraz 79 km między Mykinesholmur a wschodnimi klifami Fugloy. Gdzieś pomiędzy, na osiemnastu wyspach, kryje się malutki, a jednocześnie rozległy i zróżnicowany, wyspiarski świat zamieszkany przez nację o ponad tysiącletniej historii.

Panowie z CIA zapomnieli jednak wspomnieć, że wyspę Mykines, jeden z osiemnastu farerskich wszechświatów, o powierzchni 10 km2 zamieszkuje obecnie 14 Farerów. Przez wieki ich przodkowie nazwali niemal każdą skałę, pomocny w nawigacji załom klifu, górską ścieżkę. Wśród ponad tysiąca pięciuset nazw znajdują się Drewniana Pieczara (Viðarhelli), Wyczerpująca Stroma Ścieżka (Spreingisbrekka), Głęboka Dolina (Djúpidalur), Ostaniec przy Pastwisku (Drangur í Høvn), wąwóz Jaskinia przy Maślanej Farmie / Domku (Smørbúshellis Gjógv) oraz niewielka wysepka Drzemiąca Skała (Knikarsboði). Tylko w jaki sposób zmieścić to w jednym zdaniu?

Zamknąć osiemnaście wszechświatów w jednym zdaniu

Geologia alternatywna albo legenda o Olafie Silnym, Gigancie i ich pojedynku na Mykines

W dawnych, opisywanych przez farerskie podania, czasach wyspa Mykines należała do Farera zwanego Olafem Silnym. Olbrzym o imieniu Rise1 rozkazał Olafowi opuścić swoją wyspę, Rise chciał ją bowiem przejąć na własność. Olaf, zobowiązany za pewne swym przydomkiem, odmówił i stanął do pojedynku z Rise. Olbrzym wygrał i przegnał Olafa na zachodni skraj Mykines. Dzielny Farer praktykował magię, rozkazał więc wyspie, aby podzieliła się na dwie części. Magiczne umiejętności Olafa okazały się całkiem dobre – wyspa istotnie rozpadła się na dwie części, oddzielając mniejszą, na którą zepchnięty został Olaf, od reszty. Olaf poczuł się tutaj bezpieczny, oddzielony stromym przesmykiem od Olbrzyma.

Za wzniesieniem kryje się przesmyk Hólmgjógv i wyspa Mykineshólmur

Widoczny dziś na mapach Mykineshólmur (oddzielony od Mykines przesmykiem Hólmgjógv, nad którym w roku 1895 przerzucono po raz pierwszy mostek) jest pozostałością tamtych legendarnych wydarzeń, których opis przekazywano ustnie przez kolejne farerskie pokolenia. Na długo zanim geolodzy wyjaśnili tajemnicze „rozpadnięcie” się wyspy, przynudzając coś o zlodowaceniu i aktywności wulkanicznej sprzed 60 milionów lat.

Wróćmy tymczasem do farerskiej legendy. Rise nie poddał się jednak, widząc, z jego perspektywy, niewielki przesmyk między wyspami. Przeskoczył go bez trudu, rozpoczynając drugą rundę pojedynku. Tym razem to Olaf tryumfował, sprowadzając giganta na kolana i wyłupując mu oko. Rise zaczął błagać o darowanie mu życia. Olaf zgodził się oszczędzić Olbrzyma, pod jednym wszakże warunkiem – Rise ma co roku dostarczać na Mykines trzy rzeczy: olbrzymiego wieloryba, wielkie drzewo i wielkiego ptaka. Ten postawił tylko jeden warunek – nigdy nie wolno narzekać na to co przyniosę, gdyż nigdy więcej nie otrzymasz podobnego daru.

Zabrzmi to jak wyświechtany slogan, ale na Mykines można poczuć się jak na końcu świata. Potwierdzają to liczby – patrząc wzdłuż osi Mykineshólmur najbliższym lądem są Karaiby, oddalone o cztery tysiące (!) kilometrów.

Minął rok od zwycięskiego pojedynku dzielnego Olafa. Mieszkańcy Mykines (niegdyś gęsto zaludnionej wyspy) upolowali olbrzymiego wieloryba. Ogrom mięsa spowodował, że przejedli się i pochorowali. Problemy trawienne wytłumaczyli kiepską jakością mięsa. Zgodnie z warunkiem Giganta w kolejnych latach żaden wieloryb nie zawitał na wody wokół wyspy.

Według legendy, król Olaf Haraldsson II miał zesłać na Farerów, którzy fałszywie stwierdzili, że w ich ojczyźnie nic rośnie (aby uniknąć okrutnie wysokich podatków), klątwę, która sprawiła, że wszystko co znajdowało się na powierzchni ziemi zapadło się pod nią i vice versa. Legenda jest więc doskonałym wytłumaczeniem braku naturalnych lasów na Farojach i ich skalistego krajobrazu.

Ólavsøka i słów kilka o Olafie Haraldssonie

Korzystając z kolejnego, niezwykle cennego dla Farerów, daru – drzewa – zbudowano na Mykines kaplicę. Ta wkrótce została zniszczona przez nawałnicę. Ludzie na Mykines, nie pomni warunku Rise, ani doświadczeń z wielorybem, stwierdzili, że winne katastrofy budowlanej było złej jakości drewno. Każdy kto odwiedzi Mykines stwierdzi tam absolutny brak drzew.

Tjaldur – ostrygojad, jeden z farerskich ptasich symboli unika pozowania w okolicach Vestmanny

Ostatniego daru – ptaka – mieszkańcy Mykines postanowili nie krytykować. Zgodnie z obietnicą Rise, po dziś dzień, rok rocznie na Mykines przybywają tysiące ptaków (głównie maskonurów i głuptaków). Co ciekawe, spośród licznych gatunków, które spotkać można na Wyspach Owczych, wydrzyk wielki (zwany przez Farerów skua) gniazduje tylko na Mykines. Co więcej, wedle starych wierzeń, poza Mykines spotkać można tylko stare wydrzyki, które szukają miejsca na śmierć poza „swoją” wyspą.

Interesujący jest też sposób zdobywania przez wydrzyki ostrosterne pożywienia. „Polują” one na maskonury, zmuszając je do wypuszczenia z ząbkowanego dzioba złapanych wcześniej śledzi. Wydrzykowi zwykle udaje się przechwycić tylko jednego śledzia. Gdzie dwóch się bije tam trzeci korzysta – reszta wypuszczonego „ładunku” pada łupem rybitw.

W oddali widoczny przesmyk między „wysepką” (hólmur) a „właściwym” Mykines. Wprawne oko dostrzeże w oddali latarnię morską na zachodnim krańcu wyspy. 

Farerskie legendy wprowadzają nas w magiczny świat huldufólk, nykurów, troli, olbrzymów, duchów dzieci i dzielnych ludzi. W dawnych czasach były sposobem na wyjaśnienie tajemniczych wówczas zjawisk czy ukształtowania terenu. Zresztą, przyznajmy sami, północne krajobrazy poruszają także współczesnych i każą zastanowić się czy wszystkie te niewiarygodne klify, fiordy, doliny i wzgórza są li tylko dziełem sił przyrody. Ludowe podania także, a może przede wszystkim, pokazywały jak postępować – co wolno, a co jest zakazane i za co spotka nieuchronna i surowa kara. Uczyły pokory wobec Natury i pozwalały w pełni docenić to co daje, wymagający szczególnie na Północy, los.

Legenda pochodzi z książki autorstwa Josepha Russella-Jeaffresona, „The Faröe Islands”, 1898

1 risa- to farerski przedrostek dodawany do określeń odnoszących się do czegoś znacznej wielkości

Bursztynowa siła

Ólavur á Heygum, farmer i biznesmen z Vestmanny, miał marzenie. Chciał dostarczyć swoim rodakom energię elektryczną. W roku 1907 na pobliskiej rzece Fossá zbudował kamienną zaporę. Spiętrzona woda miała następnie zostać skierowana do Vestmanny, gdzie napędzałaby turbiny elektrowni. Z powodu braku funduszy oraz wsparcia ze strony państwa projekt nigdy nie doczekał się realizacji. Mimo to Ólavur á Heygum pracował nad nim do końca swych dni, zmarł w roku 1923.

Marzenie Ólavura á Heygum spełnione. Heygavatn, jeden z czterech zbiorników spiętrzających wodę na wzgórzach otaczających Vestmannę.

W roku 1921 pierwsza elektrownia napędzana siłą wody powstała w Vágur na Suðuroy, a w Tórshavn popłynął prąd wytwarzany z generatorów, które rozbrzmiewały charakterystycznym dieslowskim klekotem. Moc drzemiącą w spiętrzonej wodzie wykorzystano także w elektrowni, którą uruchomiono w 1931 roku w Strond nieopodal Klaksvík.

W 1946 roku samorządy z wysp Streymoy, Eysturoy i Vágar zawiązały spółkę SEV1, która po dziś dzień zajmuje się produkcją i przesyłem energii elektrycznej. Ravmagn, jak w farerskim języku określa się prąd elektryczny, w dosłownym tłumaczeniu oznacza bursztynową siłę (od zbitki słów rav – bursztyn i magn – siła, moc).

Elektrownia wodna w Vestmannie i rozbudowany system rurociągów doprowadzających ekologiczne „paliwo” z rozlicznych strumieni

Po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń i pozyskaniu funduszy w 1951 roku ruszył śmiały projekt budowy elektrowni wodnej w Vestmannie z budżetem 14 milionów koron. Na północy zbudowano elektrownię na rzece Fossá oraz spiętrzono jej wodę tworząc zbiornik Lómundaroyri skryty wśród wzgórz okalających Vestmannnę. Do roku 1963 ukończono także prace przy zbiornikach Heygavatn i Mýranar na rzece Heljareya wpływającej do Vestmanny od wschodu.

Zbiornik Lómundaroyri skryty wśród vestmańskich wzgórz

Dziś na mapie okolic Vestmanny znaleźć można aż cztery zbiorniki spiętrzające olbrzymie masy wody spływające z okolicznych wzgórz. Piąty pełni funkcję ujęcia wody pitnej.

Bursztynowa siła płynie ku Vestmannie

Zwiększony pobór prądu w kolejnych latach pociągnął za sobą decyzję o budowie Sundsverkið – elektrowni z turbinami napędzanymi ciężką ropą w Sund koło Tórshavn. Uruchomiona w roku 1975 i rozbudowywana później elektrownia funkcjonuje do dzisiaj, ale tylko jako zapasowe źródło energii dla Wysp Owczych. Pięć turbin, uruchamianych w razie potrzeby, pozwala zaspokoić energetyczne potrzeby całego archipelagu.

Sund. Rzadki na Farojach, przemysłowy krajobraz. Na pierwszym planie asfaltownia firmy P/F Asfaltvirki, w tle elektrownia Sundsverkið.

Kryzys paliwowy z końca lat 70-tych skłonił włodarzy SEV do podjęcia decyzji o budowie elektrowni wodnej nad Eiði2 na Eysturoy. Projekt podzielony na cztery etapy nadal jest realizowany. Eiði 1 ukończono w roku 1987 – postawiono tamę na jeziorze Eiðisvatn, w Eiði zbudowano elektrownię, wykopano tunele na północ od Svínabotn i Norðskála.

Sztormowa pogoda nad Eiðisvatn

W roku 2000, w ramach Eiði 3, oddano do użytku tunel łączący Eiðisvatn z rzeką Stórá płynącą nad Funning i drugi w kierunku południowym do Vesturdalsá Millum Fjarða. W roku 2012 (projekt Eiði 2) wydrążono ośmiokilometrowy tunel o średnicy ponad trzech metrów, którym transportowana jest woda z 25 górskich strumieni. Jeśli te liczby to za mało, to zerknięcie na mapę Wysp Owczych pozwoli już w pełni docenić rozmach inwestycji wokół Eiði.

Rok 1968. Na Mykines uruchomiono dieslowski generator. Wajchę uroczyście przestawił najstarszy mieszkaniec wyspy, pan Niclas Hansen, lat 94.

Drugim odnawialnym źródłem energii, z którego korzysta się na Wyspach jest siła wiatru. W roku 1993 postawiono pierwszą turbinę wiatrową na przylądku Neshagi na Eysturoy. Od roku 2005 farerski wiatr kręci tam łopatami sześciu turbin.

Farma wiatrowa z trzynastoma (!) turbinami przy drodze nr 50 na zachód od Tórshavn

Podobne farmy wiatrowe znaleźć można na zachód od Tórshavn oraz w okolicach Vestmanny (w sąsiedztwie zbiornika Mýranar kręcą się trzy wiatraki).

Múli, opuszczona obecnie osada, która w roku 1970 jako ostatnia została podłączona do farerskiej sieci elektrycznej.
Dziś jedynie odległe Mykines i Fugloy oraz ledwo zamieszkałe Koltur, Skúvoy i Stóra Dímun nie są elementem systemu energetycznego łączącego podmorskimi kablami farerskie wyspy.

SEV we współpracy z samorządem Vestmanny rozwija technologię ogniw słonecznych. Wśród badanych źródeł energii są także wodór i oceaniczne fale. Farerski dostawca energii zadeklarował, że do roku 2030 cały produkowany przez niego prąd pochodzić będzie ze źródeł odnawialnych. W roku 2015 już 60% kilowatów dostarczanych do farerskich domostw źródło swe brało w nigdy niesłabnącej sile tamtejszego wiatru i wody.

1 Nazwa SEV jest skrótowcem pochodzącym od pierwszych liter nazw wysp, z których pochodziły samorządy-założyciele. W języku farerskim sev to także nazwa rośliny znanej w Polsce jako sit, używanej dawniej na Wyspach jako knot w naftowych lampach.2 Po farersku przesmyk, czytamy aje

Page 1 of 4

Tekst i zdjęcia: Maciej Brencz & Materiały udostępnione na licencji CC BY-SA 4.0


Napędzane przez WordPress & Szablon autorstwa Andersa Noréna